‘Een vertaler is een kameleon’

Marcel Otten over de vertaling van ‘Een vrouw op 1000˚’ van HallGrímur Helgason

De wereld zou een stuk kleiner zijn als er geen mensen waren zoals Marcel Otten (1951) die van het vertalen van romans en verhalen hun vak hebben gemaakt. Otten vertaalde ook de onlangs verschenen roman van IJslander HallGrímur Helgason, Een vrouw op 1000˚, uitgegeven door De Arbeiderspers.

Aan deze vertaling ging een lange reeks vertalingen van IJslandse romans en verhalen vooraf: 27 heeft Otten er inmiddels op zijn naam staan. Werk van ondermeer Arnaldur Indridason, Steinunn Sigurðardóttir, Sjón, Halldór Laxness en de mythologische verhalen uit de Edda. Otten: ‘Ongelooflijk dat zo’n klein land zo’n enorme verscheidenheid aan fantastische auteurs oplevert, ik sta er telkens weer versteld van.’ Zijn persoonlijke favorieten: Jón Kalman Stefánsson, Sjón, Hallgrímur Helgason, Halldór Laxness, Gudbergur Bergsson ‘en natuurlijk de middeleeuwse Edda’s en saga’s.’

Ook vertaalde hij toneelstukken, ruim 100 al. Wat is daarvoor nodig? Veel kennis over een taal en cultuur, veel gevoel om die op de juiste manier te interpreteren, en woordenboeken. ‘Bij vertalingen en bewerkingen voor het theater maak ik vaak gebruik van de vele woordenboeken die ik bezit, in totaal zo’n 80 stuks, met specifiek jargon op allerlei gebied, je kunt het zo gek niet verzinnen.’

Waarom vooral voor theaterwerk?

‘Er wordt mij vaak gevraagd bestaande theaterstukken een Nederlandse setting te geven. Daar ben ik namelijk erg goed in en ik haal dan van alles uit de kast om het specifiek Hollands te maken. Ik noem maar iets: als er in een Engels stuk een personage uit India voorkomt, dan wordt dat bij mij een Indo en dan maak ik gebruik van het woordenboekje: soebatten, sarongs en sinjo’s, Indische woorden in het Nederlands.’

Welke kwesties kom je als vertaler nog meer tegen?

‘Het zijn vaak woorden of zinnen die je niet begrijpt. Helgason bijvoorbeeld verzint regelmatig woorden zelf, wat prima is maar ze zijn vaak lastig te traceren omdat het IJslands zo’n gecompliceerde taal is.
Ik heb bij deze vertaling veel steun gehad aan de vragen van de Deense vertaler. Zij heeft echt honderden dingen aan Helgason voorgelegd waar hij uitgebreid antwoord op gaf, dus ik hoefde Helgason zelf niet zo veel te vragen. Het is wel opvallend dat bij dit boek veel vertalingen met elkaar vergeleken werden door de diverse vertalers: de Deense en Franse vertaler hadden ook de Duitse vertaling bekeken, ik ook, en de Italiaanse vertaler heeft de Franse vertaling ernaast gehouden en ze vroeg zelfs aan mij de Nederlandse vertaling.’

Kwam dat ook door de moeilijkheidsgraad van deze roman?

‘Ja, absoluut. Ik vergelijk voor de grap de moeilijkheidsgraad van modern IJslands vaak met klassiek Chinees, omdat het een geperfectioneerde middeleeuwse taal is zonder invloeden uit het Grieks of Latijn; geen enkel woord, maar dan ook geen enkel is te herleiden tot een andere Europese taal anders dan het Scandinavisch. Dat gaat ook op voor internationaal erkende woorden als politie, tv, telefoon, filosofie, computer, foto et cetera.
De geïsoleerdheid van IJsland heeft ervoor gezorgd dat de taal nauwelijks veranderingen heeft ondergaan, een unicum in de wereld. Stel je eens voor dat ze in Groot Brittanië nog steeds zouden praten als in de Beowulf!’

Ilja Leonard Pfeijffer zei: ‘Een goede vertaler is een dichter, ook als hij zelf geen gedichten schrijft.’ Hoe definieert u een vertaler?

‘Een goede vertaler is een kameleon. Je trekt als vertaler het jasje van de auteur aan. Je leeft je helemaal in in het jargon, de manier van schrijven van de auteur. Naar mijn idee ben je een goed vertaler als je twee vertalingen van dezelfde vertaler naast elkaar legt en je kunt niet ontdekken dat het om een en dezelfde vertaler gaat. Anders ligt het weer bij vertalingen of bewerkingen voor het toneel.’

Een vertaler moet vast ook een Pietje Precies zijn.

‘Ligt eraan. Bij sommige auteurs ben ik inderdaad heel precies, zoals Heiner Müller. Bij een auteur als David Mamet heb ik heel erg uit de losse pols gewerkt, zo erg dat een drama van hem , Glengarry Glenn Ross, bij mij een komedie werd: Vastgoed BV. Ik probeer eigenlijk altijd in de geest van de auteur te werken. Als die dan bijvoorbeeld een beeldspraak heeft die in het IJslands heel mooi is, maar in het Nederlands absoluut niet werkt, dan probeer ik een Nederlands equivalent te verzinnen. Juist bij het IJslands kun je geen Pietje Precies zijn, anders wordt de vertaling onleesbaar. Bij theatervertalingen veroorloof ik me vaak grote vrijheden, ik ben als ‘vertaler’ juist bekend geworden als iemand die met veel succes een buitenlands toneelstuk een Nederlandse setting kan geven.’

Heeft u zich voor deze roman vergelijkbare vrijheden veroorloofd?

‘Nee hoor, bij het vertalen van romans ben ik heel braaf. Voor het toneel heb ik ooit een stuk van Heijermans en een stuk van Vondel ‘hertaald’. Als ik me grote vrijheden bij een toneelstuk veroorloof noem ik het een ‘bewerking’. Maar ik geef toe dat de scheidslijnen soms zo vaag zijn dat de theaters er moeite mee hebben het te benoemen: is het een ‘vertaling’, een ‘bewerking’ of is het ‘naar – oorspronkelijke titel’?

Tot slot, wat staat er nog op uw vertalersbucketlist?

‘De complete middeleeuwse saga’s, een stuk of honderd.’

 

Een vrouw op 1000˚ | Hallgrímur Helgason, vertaling Marcel Otten
De Arbeiderspers, maart 2014

Deze blogpost is geschreven in het kader van bloggersleesclub Een perfecte dag voor literatuur.
 Lees ook wat andere bloggers over deze roman schreven!