Anders kijken naar dans

‘Ik wil geraakt, bewogen worden.’

Hoe kijk je naar een dansvoorstelling? Meestal door geconditioneerde ogen vol oordelen. Kan dat ook anders, en wat levert dat dan op? Een totaal andere theaterervaring.

Wat we in de buitenwereld waarnemen, is een reflectie van onze binnenwereld. Wat je ziet, ben je zelf. Zo komt iedere choreograaf deze situatie wel bekend voor: je bent volop bezig met het thema van een nieuwe productie en opeens zie je dat thema overal opduiken in de wereld om je heen. In kranten, tijdschriften, toevallige gesprekken, poëzie, liedjes op de radio, in reclames en films. Het leeft! Ook onze stemmingen bepalen wat we waarnemen. Voel je je levendig, dan zie je overal rozengeur en zonneschijn. Je kunt die wetmatigheid al aan het werk zien bij twee stemvorken van dezelfde toon. Sla de ene stemvork aan en de andere begint mee te resoneren.

Eenmaal op de hoogte van die natuurwet, wordt een bezoek aan een voorstelling een wezenlijk andere ervaring. Bij alles wat je waarneemt, realiseer je je dat je een reflectie ziet van jezelf. Welke aspecten uit je bewuste en onbewuste innerlijke wereld resoneren in de dansvoorstelling mee? Misschien wel de perfectionist die overal verbeterpunten opmerkt. Of de verliefde die in alles schoonheid ziet. Zo kunnen twee bezoekers dezelfde voorstelling zien en een tegenovergestelde ervaring hebben. De een is er vol van, de ander is vol kritiek. Sommige choreografen zeggen geen recensies te willen lezen. Ik begrijp dat wel. Wat zijn analyses en meningen meer dan reflecties van innerlijke werelden van anderen, gehuld in voorstellingsbeelden?

Schoonheid

Je kunt ook anders kijken naar dans. Open, ontvankelijk ervaren. Voorbij je eigen projecties. Dan is elk bezoek een frisse, sprankelende ervaring, zoals elk moment op zichzelf een nieuw moment is. Dat vraagt wel inzicht in je kijkpatronen. Een gemiddelde voorstellingsbezoeker is jarenlang gemarineerd geweest in culturele opvoeding en scholing, wat tal van gedachten en verwachtingen oproept over wat je gaat zien en waaraan het moet voldoen. Opvattingen over esthetiek, perfectie en dramaturgische logica. Het zit de pure ervaring van dans in de weg, en mijn plezier in theaterbezoek.

Want wat drijft ons naar het theater? Ikzelf bezoek voorstellingen om te genieten van de schoonheid die menselijke creatie voorbrengt. Waarbij schoonheid een contrastrijk spectrum is. Van glad gepolijst tot rafelige randen. Alles kan schoonheid zijn, ook pijnlijke lelijkheid. Ik wil verwondering en bewondering ervaren die losstaat van regels en afspraken over wat we schoonheid vinden. Ik wil geraakt, bewogen worden. Welke kijkhouding is daarvoor nodig, wat vraagt dat van mij?

Presence

De veertiende-eeuwse Perzische dichter en mysticus Hafiz gaf een hint: ‘Forget your voice, sing! Forget your feet, dance! Forget your life, live! Forget yourself and be!’

Een danser weet wat die woorden betekenen: leer de finesses van de choreografie, sla de correcties op in je lichaam, maar vergeet alles op het toneel weer en wees hier en nu aanwezig. Blijf uit je hoofd, denk er niet meer over na. Die volledige aanwezigheid, in het Engels presence genoemd, is meteen voelbaar voor het publiek. Bij presence ontstaat magie, reageren dansers in flow op elkaar, is er synergie tussen theatrale elementen, valt alles fantastisch samen, stijgt de voorstelling boven makers en uitvoerders uit, en de mens boven zichzelf. Een ervaring die ik laatst had bij Solas van het choreografenduo Andrea Leine en Harijono Roebana.

Danskijkers kunnen dezelfde aanwijzing van Hafiz ter harte nemen: forget yourself and be. Vergeet wat je geleerd hebt over hoe het hoort, verwacht niets en wees aanwezig. Kijk. Voel wat het met je doet. Ga erin op, zoals een kind al spelend volledig opgaat in zijn spel. Je kunt het ook ‘leeg kijken’ noemen. Waarnemen zonder je aandacht te richten op gedachten, zodat er ruimte ontstaat voor de ervaring zelf. Dat vraagt wat repetities. Oefenen met mindful kijken. Mediteren helpt. Maatregelen treffen om in een open, ontvankelijke staat te raken. Ik deed het ook bij Solas.

Onthaasten

Theaterbezoek begint al op het moment dat ik van huis vertrek. Zonder haast en in verstilde modus loop ik het hele eind, een langzame wandeling van drie kwartier. Haast beïnvloedt je waarneming aanzienlijk. Hoe trager ik beweeg, hoe meer ik zie. Een open deur inderdaad, maar hoeveel tijd nemen we nog om traag te kunnen zijn? Mogen we dat van onszelf?

Bij aankomst ben ik veel te vroeg. Het duurt nog een half uur voordat Solas begint. Perfect. Ik dwaal wat in de gangen rond en check ondertussen of ik waarneem zonder te oordelen. Een leuke oefening, want je ziet opeens overal schoonheid verschijnen. Hoe in de gang een kleurpatroon op de lambrisering verspringt bijvoorbeeld. Ik neem een foto met mijn mobiel, schoonheid ligt werkelijk voor het oprapen.

(tekst gaat verder onder foto)

In de zaal zit ik vooraan. Dans beleven is makkelijker als je er bovenop zit, het ademhalen van de dansers kunt horen. Solas is een voorstelling met livemuziek, lees ik in de flyer. In voorstellingen van LeineRoebana zijn de musici niet louter begeleiders, ze zijn onderdeel van de dans. Dat weet ik, maar ik probeer de verleiding te weerstaan de archiefkast open te trekken, vergelijkingen te zoeken met hun eerdere voorstellingen, en ik heb er veel gezien. Geen verwachtingen voeden, aanwezig blijven.

Confettigevoel

Een luitspeler zit links op het toneel en beweegt zijn armen en handen alsof hij onder water zit. Vertraagd, elegant. Zo’n instrument roept meteen tal van associaties op uit vervlogen tijden – maar die gedachtestroom kap ik af. Ik blijf hier. Op het toneel zie ik dansers en musici in kostuums van alle kleuren, allemaal verschillend. Ze dansen in formaties en patronen die betekenisvol ogen, zonder dat ik de betekenis ken. Kijk ik naar oude rituelen, een viering? Ze spreken en zingen teksten, in het Nederlands, Engels, Frans. De intimiteit van hun toneelrelaties is voelbaar.

‘Wat ziet gy daer?’, zegt danser Timon de Ridder. Ja, wat zie ik? Of, wat ervaar ik ondertussen? Organische klanken van oude muziek wisselen af met hedendaagse elektronische. Ik voel mijn borstbeen en nekwervels trillen. Een feestelijk confettigevoel welt op. Wat er op het toneel gebeurt, wil ik niet duiden, maar geroerd word ik absoluut. ‘Vertel mij dus, mijn heer en dame, wat zoekt gij daar achter? De bittere beschikking van de tijd?’ Een vraag die volmaakt op zijn plaats is in een schouwburg. De neiging om overal iets achter te zoeken, ligt daar voortdurend op de loer. Terwijl werkelijk schouwen een rijke ervaring is, heb ik gemerkt, en eerder gaat over leeg kijken en opgaan in het moment.

De volgende ochtend vertel ik een bevriende choreograaf over Solas. Ik kan de woorden moeilijk vinden. Ik beschrijf wat er gebeurde en zeg iets over het confettigevoel. We zitten in een café en bestellen lunch. Het bord waarop mijn bestelling geserveerd wordt is bezaaid met… stippen confetti.
Zo’n voorstelling waarin alles samenvalt, tot ver buiten het toneel.

(tekst gaat verder onder foto)

www.leineroebana.com
De geciteerde teksten zijn geschreven door Erik Bindervoet en Robbert Jan Henke.
Dit artikel verscheen in Dans magazine, voorjaar 2020.
Foto Solas: Anna van Kooij.